1. Diasporaren bihotz taupadak, Renotik mundura
2. Sarrera
2025eko udan, uztailaren 27tik irailaren 4ra, Estatu Batuetan egon naiz hainbat ekitalditan parte hartzen eta euskal diasporarekin elkartzen. Zehazki, Laia Ikerketa Taldeko kidea naizenez, gure taldearekin lotutako lanetan aurreratzeko aukera bilatzen nuen eta uste dut topatu egin dudala. Artikulu honetan, argazki, bideo eta bertsoen bidez, hemen jasotzen dut bizitakoaren kronika pertsonal bat garatzen ahaleginduko naiz.
3. Aurrekariak
-
Nire egonaldiak AEBEtan asko izan dira baina gehienak denbora laburrekoak, hilabete batekoak. Salbuespen bakarra izan zen 2023koa: orduan Espainiako Hezkuntza eta Zientzia ministerioko beka bat jaso nuen, EHUk kudeatu zuena, "irakaslegoaren berregokitzapena" zeritzona. Horrek eman zidan aukera urte oso batez AEBetan bizi izateko eta, jakina, nire ikerketetan aurreratzeko.
Nire ikerketaren lerroetako bat izan da aztertzea euskaldunen AEBetarako emigrazioa aztertzea XX. mendearen bigarren zatia kontuan hartuta. Bereziki Laia Ikerketa Taldearekin nafarren migrazioa aztertu dugu eta aztertzen ari gara eta Laia Euskadi taldearekin bizkaitarren migrazioan zentratu gara. 2020 urtearen buruan hasita (covid-aren une itsusienean) 100 elkarrizketa luze burutu ditugu (talde biotan) eta lan honek euskal diasporako hainbat pertsona ezagutzera eraman gaitu.
4. Kronika nagusia
Dallas, bidaia hasiera
Dallasen nago jada, Renorako konexioa itxaroten. Kanpoan 34 gradu eta arratsaldeko 5:26. Aduanan lehen aldiz izan naiz lehena, azkar-azkar. Bidean, nire ondoan eseri da Lousianako unibertsitateko katedradun bat, Francisco izenekoa, kooperatzaile lanetan ibilia. Elkarri entzunez eta mintzatuz, gizakiari eta jainkoari buruzko kontuak atera ditugu, bidaia luzea labur eginez.
“Batallitxoa” Renon
Georgen etxean gaua igaro ondoren (oso adeitsua bera), erosketak egin eta Immaculate Conception elizako mezara joan naiz. Meza zaindua eta ederra. Irteeran, gizon batek (argazkikoa) txantxa egin dit: iturri handi bat zegoen harri artean eta galdetu dit ea lagundu ahal diodan mugitzeko. Nik, euskal indarraz, baietz esan diot. Gai horretan interes handia jarri du eta bazkaltzera gonbidatu nau. Louis Basque Corner-era joan nahi genuen, baina igandean afaltzeko bakarrik irekitzen dute. Azkenean, alboko jatetxe batera joan gara. Bob (Robert L. Culwell) deitzen da eta bere bizitzako istorioak kontatu dizkit: Vietnamen hegazkin pilotua izan zen, “tax agent” lanetan eta negozioetan aritua AEB osoan. Reno beti da ustekabe iturri.
Symposiumean Boise-n
Gaur “Zortziak bat. Rowing together” symposiumaren eguna izan da Boiseko hiriburuan (Idaho). Komunikazioa partekatu dut Unai Hualde Nafarroako Parlamentuko presidentearekin.
Esan behar da Laboral kutxak lagundu egin duela Laia Ikerketa Taldea; izan ere, simposium honetan parte hartzeko proiektua (eta Laiaren proiektua bera) aurkeztu genion eta partzialki gure parte hartzea laguntzeko erabaki eskuzabala hartu zuten eta eskertzekoa da. Horregatik eransten dut hemen beren logoa eskerrak emanez eta espero dugu izango dela harreman bat hemen bukatuko ez dena.
Mitch Murgoitio txistularia
Boiseko harreran ezagutu dut Mitch Murgoitio txistularia, laugarren belaunaldiko euskal jatorrikoa. Ekitaldia hasi aurretik igogailuan topo egin dugu, eta arratsaldean katedraleko mezara joateko Uber bat hartu behar nuela esan diodanean, berehala eskaini zait autoz eramateko. United konpainiako pilotua da eta urtero birritan edo hirutan etortzen da bere arbasoen baserrira. Pertsona xume eta atsegina. God bless him!
Boise-ko “batallitak”
Abuztuaren 31n symposiumean jarraitu genuen eta Basque Museum-era eraman genuen Huella navarra en el Far West liburua, Laiarekin jaso genituen istorioekin osatua. City Hall aurrean ekitaldi bat ere izan zen. Argazkiak atera nituen bertan, baita bertso-eskolako ikasleekin ere: Oier eta Nerea, eta Oregonetik zetorren euskaldun berezi bat, ez jatorriz baina interneten bidez ikasi eta primeran mintzatzen dena. Boise beti da harrigarria.
Jordan Valley, “in the middle of nowhere”
Boisetik Renora bidean, 7 orduko auto bidaian, Jordan Valley herrira iritsi nintzen (Oregon). Euskal emigranteek egin zuten han frontoia eta baita harrizko eliza katolikoa ere. Basamortuan, “in the middle of nowhere”, euskal aztarna bizi-bizi dago oraindik.
Reno, eguneroko jardunak
Renera itzulita, denbora gehiena Basque Library-n pasatzen dut, ikerketan. Halere, maiz joaten naiz oinez artzainaren monumentura, 20 minutuko paseo ederra: erdi-desertuan ur putzu bat dago eta ingurua polit bihurtzen du. Monumentua Nestor Basterretxeak egin zuen eta beti da lekua egokia difuntuen alde otoitz egiteko. Bisita berezia izan dugu: Bizkaiko “Hamaika buru” txistu taldeak mini-kontzertu bat eskaini du, sei pieza bikain. Gira batean dabiltza (Boise, Elko, Winnemucca, Reno, Gardnerville…), eta Elkon Lesakako jatorria zuen baten emozioa piztu zuten, malko artean.
Duela hamar urteko argazkia da hau, 2015ekoa edo, atzean Sho Hagio japoniar euskalduna dudala.
Gardnervilleko piknika
Iragan larunbatean, Gardnerville Mendiko Basque Club-ek antolatutako piknikera joan nintzen. 60 urte baino gehiagoko tradizioa du ospakizun honek. Aita Antton (Alegiakoa, 10 hizkuntza dakizkien frantziskotarra) izan zen meza burua. Ondoren txistua, barbakoan prestatutako haragi ugari, kantak, dantzak eta bertsoak. Dantzari taldeko gazteak, bertsolariak eta lagun berriak ezagutzeko aukera izan nuen. Mattin Etchamendy (Esterenzubikoa) eta Albert Kurutxet han zeuden, beraien istorio hunkigarriekin. Jende ona, euskal giro ederrean.
Kapelen (eta kalparren) aniztasuna
Franxoa Bidaurreta urepeldarrarekin Petaluman, CA.
1964an Aldudestik AEBetara etorri zen Franxoa Bidaurreta, eta ordutik Petaluman bizi da. Euskara gozo eta jatorrean mintzo da, eta euskal pilotaren sustatzaile nekaezina izan da, USAko federazioaren sortzaile gisa. Lanbidez baratze "zaingoan" jardun du, baina bere ekarpen nagusia beti izan da euskal kulturaren aldeko ekinbide etengabea.
Frantxoa Bidaurreta daukagu
zinez gizon bat itzela
Aldudetik etorrri zen eta
lanean ez zen epela
euskal pilotan eta baratzan
irabazita txapela
Euskalerritik inoiz ez galduz
barruko bihotz-kordela
Franxoa dugu Petalumako
euskal zaintzaile fidela.
San Franciscoko Udako Besta
Udako bestara joan ginen Alvaro, Gasteizko doktoregai gaztea, eta biok, Renotik abiatu eta Bay Bridge zeharkatuta. San Francisco Basque Cultural Center-era iritsi ginenean, Alvarok ez zuen oraindik frontoia ezagutzen, eta barrura sartu bezain laster mugitu behar izan genuen: hurrengo partida hastear zegoen — zesta-punta edo jai-alai binaka. Giro ederrean, jende jator asko ezagutu genuen, afaria eta musika lagun.
Hurrengo egunean meza katolikoa ospatu zen frontoiko kantxan bertan, eta ondoren musika, bazkaria eta giro alaia nagusitu ziren. Euskal diasporaren taupadak bertatik bertara sentitu genituen.
Nevada txirrindulaz
Nevadan egoten naizenean ezin dut albo batera utzi nire zaletasun handienetako bat: bizikletaz ibiltzea. 2025eko udan, George nire etxeko nagusiaren bizikleta izan nuen maileguan, baina bi aldiz, etapa exigenteagoetarako, bizikleta egokiago bat alokatu behar izan nuen. Nire ibilbide klasikoetako bat Renotik Verdi herrira joan-etorria izaten da: bidegorriak eta bizikleta-bideak (bike trails) daude, eta guztira 40 kilometro inguruko ibilbidea da.
Baina uda honetan, lehen aldiz, beste erronka bati ekin nion: Lake Tahoe inguruan ibilbide bat egitea. Tahoe Citytik Truckee herrira joan-etorrian ibili nintzen, guztira 50 kilometro inguruko ibilbidean. Bidea Truckee ibaiaren ertzetik doa, paisaia zoragarrien artean, eta benetan errepikatzeko modukoa da. Ez da harritzekoa hamaika euskaldun bide hauetatik ibilita egotea.
5. Bertsoen txokoa
- Boisen nengoela Arnas Berria bertso eskola taldeko Nerea eta Oierrekin topatu nintzen. Tartean EAEko Lehendakaria bertan zegoen eta argazki bat atera genuen berarekin.
Nerea Ezeizak eta Oier Pastorrek bertso bana kantatu zuten emakumezkoen buruz-buruko finalaren hasieran, ofizio handiz aritu ziren.
Hurrengo asteartean, abuztuaren 5ean saitu nintzen onlineko bertso-eskolarekin, baina ezinezkoa izan zen, teknologiak ez zidan utzi. Aste bat pasata bai, konektatu nintzen (abuztuak 12) eta bost aritu ginen orduko hartan: Oier, San Franciscotik; Martin Goikoetxea, Rocksprings-etik; Irati, Whashingtong-dik; Ajuria, egia esan, ez dakit nondik eta ni neu, Renotik. Eskola bukatu orduko Liburutegitik "bota" ninduten ixtera zihoazelako eta kanpoan bukatu nuen eskola, Gatorade botila batek nire sakelekoa eusten zuela.
Onlineko saio hura gogoratuz, nire "erdoila" gainetik kendu ezinik, bertsoren bat edo beste bat-batean botatzeko gai izan nintzen (asko pentsatu eta gero). Hau da horietako bat:
Berriz konektatu naiz
ez da arazoa
ta bertsoari eman
diogu pasoa
nahiz ta teknologiak
egin erasoa
berreskuratu dugu
bertsoen pausoa
nire "errenkontrua"
izan da gozoa.
Laia taldeko kide batek (nik neuk) bi bertso kantatu zituen Renoko Basque Shepherd Monument delakoaren alboan. Bakardadea eta herrimina gogoratuz, Ameriketan bizi izan ziren euskal artzain guztien omenez.
Bertsoak
1.
Bertso hauxe entzuten duenak
ba al daki non nagoen?
Estatua bat daukat aurrean
eta euskal artzaina omen.
Badakizu zer sentitzen dudan
oinez etorri ondoren?
Euskal artzainak sentitzen zuena
apur bat sentitzen da hemen.
2.
Reno kanpoaldean nago ni,
eguraldia ez da txarra.
Euskal artzainek gogoan zuten
gure Euskal Herri zaharra.
Arratsaldeko haize firfiran
entzuten da haien marmarra.
Desertu honen bakardadea
da gogorra ta zatarra.
Elkarrizketen segida
"SKALDN" Idiart senar-emazteen autoaren plaka, nortasunari eutsita.
Alde egiteko egun gutxi falta zirela, elkarrizketa oso polita egiteko aukera izan nuen senar-emazte bikote bati: Dominique Idiart (Donibane Garazitik gertu jaiotakoa, Baxenafarra) eta Rosa Mari Urdaniz (Zilbetikoa, Nafarroa). Haien bizitza istorioa diasporaren ispilu garbia da.
Rosa Mari zazpi urterekin etorri zen Ameriketara, amak ekarrita, eta han ezagutu zuen aita lehen aldiz, abeltzaintzan lanean zebilela. Txikitatik arrantxoetan hazi zen, euskaraz zerbait entzuten bazuen ere, garai hartako jazarpenaren beldurrez ez zuten hizkuntza transmititu. Nerabezaroan Gardnervillen hasi zen euskal jatetxe batean lanean, eta han ezagutu zuen Dominique, kamioilari. Denbora gutxian ezkondu eta bizimodu abenturatsua hasi zuten: konpainia artistiko batean lan egin zuten, Amerika osoa zeharkatuz.
Dominique geroago irakaskuntzan hasi zen lanean (txikitan ikasitako hizkuntzei esker) eta Renon finkatu ziren. Istorio eder eta bizigarriak kontatu zizkiguten, beste belaunaldi baten ahots eta memoriatik. Eskerrik asko Dominique eta Rosa Mari!
Eta, noski, eskerrik asko ere Joxe Txurruka eta Rosa Muniosguren “host” bikain eta eskuzabalei.
Diasporako belaunaldi hauek gure herriaren historia bizi dute beren gorputzetan eta ahotsean. Haien kontakizunak entzutea ez da soilik iraganari begiratzea — gure memoria kolektiboaren etorkizuna zaintzea ere bada.
Euskal identitatea eta diaspora: hitzaldia Nevadako Unibertsitatean
Irailaren 4ean, gonbidapen berezi bati erantzunez, saio bat eman nuen University of Nevada, Reno-n, Xabier Irujo irakasleak gonbidatuta. Hitzaldiaren ardatza izan zen AEBetan bizi diren euskal migratzaileen esperientziak, haien bizipenak eta identitatearen transmisioa, Laia Ikerketa Taldean egindako lanaren emaitzetan oinarrituta. Euskal Herriarekiko loturak, hizkuntza, kultura eta belaunaldien arteko transmisioa izan ziren gai nagusiak.
Giro oso atsegina sortu zen, eta entzuleek galderak egin zituzten amaieran, elkarrizketa aberatsa piztuz. Ikasleen interesa eta jakin-mina nabari zen, eta hori beti da pozgarria. Halako uneek aukera ematen dute gure diasporaren historia eta balioak partekatzeko, baita lotura berriak sortzeko ere.
Agurra Louis Basque Cornerren
tzuli aurreko gauean, despedida giroan, afari eder bat egin genuen Louis’ Basque Corner-en. CBS programako doktoregaiak zirenekin elkartu nintzen, eta giro aparta izan genuen Renoko euskal txoko berezi horretan. Afaria ugaria eta goxoa izan zen, eta solasaldia are hobea: proiektu akademiko eta pertsonalei buruz hitz egin genuen, irribarreak eta istorioak partekatuz.
Euskal diasporaren presentzia sentitzen den toki berezi horietako bat da jatetxe hau; bertan, afari batek komunitatea eta loturak berritzen ditu. Gau berezia izan zen, bidaia bati amaiera goxoa emateko.
Laia Ikerketa Taldeko kide modura, momentu berezi hau diasporarekin sortutako lotura akademiko eta pertsonalen parte gisa bizi izan nuen.
6. Balorazioa eta hausnarketa
Bidaia honek bihotz barruraino eraman nau. Diasporako topaketetan entzundako istorioek, eskuzabaltasunez irekitako etxeek eta partekatutako irribarreek haria luzatu dute gure artean, mendeak eta kilometroak gaindituz. Egun hauetan sentitu dut euskal hizkuntza eta kultura ez direla soilik gure lurrean bizi: urrutira joandakoen ahotsean, keinuetan eta oroitzapenetan ere badira. Han ere bihotzak euskaraz taupadaka ari dira.
Esperientzia honek xumetasunez gogorarazi dit gure herria ez dela mapa batean mugatzen den lekua bakarrik: gure jendearen oroimen eta maitasunean ere bizi da.
7. Eskerrak
Ezin bukatu eskerrak eman gabe. Lehenik eta behin, elkarrizketatu guztiei, beren bizipenak eta oroitzapenak zintzotasunez partekatu dituztelako; haien ahotsik gabe bidaia honek ez luke zentzurik izango. Eskerrik asko Center for Basque Studies-i, ateak zabaltzeagatik eta etxean bezala sentitzea eragin didatelako. Mila esker Xabier Irujori gonbidapenagatik eta laguntzagatik. Eskerrak ere Boiseko symposiumeko antolatzaileei, hain topaketa aberatsa eta adeitsua izateagatik.
Euren guztiaren bidez, bidaia hau harreman, ikaskuntza eta bizipen sare bihurtu da.
8. Multimedia txertaketa
9. Etiketak eta kategoriak
.jpg)
